Να αρχίσω πρώτα από το κείμενο με το οποίο ξεκίνησε ο προβληματισμός μου (τα πλάγια δικά μου):
Στο Διαδίκτυο δεν είναι λίγες οι αναφορές σε «αναγεννησιακούς ανθρώπους». Σε πολλές από αυτές τις αναφορές, έχω την εντύπωση ότι ο συντάκτης εννοεί ακριβώς «άνθρωπος της Αναγέννησης», με άλλα λόγια, άνθρωπος ανοιχτόμυαλος, ανοιχτός στον κόσμο και σε νέες ιδέες, άνθρωπος που αμφισβητεί κατεστημένες γνώσεις και πρακτικές, άνθρωπος που, με άλλα λόγια, ενσαρκώνει όλα τα ιδανικά που συνδέουμε με την έννοια της Αναγέννησης. Οι υπόλοιπες αναφορές συνήθως φωνάζουν από μακριά ότι είναι ένα προς ένα μεταφράσεις του αγγλικού Renaissance man.
Όμως, τι σημαίνει ακριβώς στα αγγλικά αυτός ο όρος;
Σύμφωνα με το OED, στο λήμμα Renaissance (special combinations) η έννοια του όρου είναι ακριβώς αυτή που περιέγραψα πιο πάνω (όμως δείτε προσεκτικά την ανεπαίσθητη μετακίνηση της χρήσης στις παραπομπές):
Η προσεκτική ματιά στα παραδείγματα του OED μας διευκολύνει να καταλάβουμε γιατί σήμερα, 35 χρόνια αργότερα από το τελευταίο παράθεμα στο Time, η γουίκη απλοποιεί με εντυπωσιακή λιτότητα:
και παραπέμπει με σύνδεσμο κατευθείαν στο λήμμα polymath. Εκείνο το σχετικό άρθρο της γουίκη έχει το σύμβολο με τη σκούπα, χαρακτηριστικό ότι χρειάζεται κάποιο μερεμετάκι. Όπως και να έχει πάντως, εξηγεί:
Και νάτος πάλι ο Αλμπέρτι από το άρθρο του Βήματος, για να κλείσει τον κύκλο. Τι ξεχωρίζει λοιπόν τον «αναγεννησιακό άνθρωπο» από απλώς έναν πολυμαθή; Τι από τα δύο ήταν ο μεγάλος φιλόσοφος Αριστοτέλης;
Ο βιτρουβιανός άνθρωπος του κατεξοχήν οικουμενικού ανθρώπου της Αναγέννησης Λεονάρντο ντα Βίντσι είναι μία από τις κλασικές εικόνες που εικονογραφούν παγκοσμίως την έννοια της Αναγέννησης.
Νομίζω ότι εδώ ακριβώς βρίσκεται η λυδία λίθος για να συνειδητοποιήσουμε ότι ο «αναγεννησιακός άνθρωπος» όπως τον όριζε ο Αλμπέρτι δεν είναι απλώς ο πολυμαθής, σε πολλούς τομείς ή στον ειδικό τομέα του, όπως δείχνει να πιστεύει ο συντάκτης του Time στα τσιτάτα του OED (Hood is the Renaissance man of sailing…). Δεν αρκεί καν να είναι μαζί πολυμαθής και πολύπλευρος, χρειάζεται να είναι και άλλα πράγματα· κτγμ, κυρίως να μην έχει καλές σχέσεις με την έννοια «αυθεντία».
Δεν είναι τυχαίο νομίζω που η γουίκη προσφέρει σχετικά δύο ξεχωριστές λίστες: μια με «αναγεννησιακούς ανθρώπους» και μία με σπουδαίους πολυμαθείς -ο Αριστοτέλης βρίσκεται μόνο στη δεύτερη. (Παρεμπιπτόντως, αξίζει να φυλλομετρήσετε στα γρήγορα τις δύο λίστες και να μετρήσετε πόσους από τους αναφερόμενους δεν γνωρίζατε.)
Καταλήγοντας, η προσωπική μου γνώμη για την απόδοση του όρου Renaissance man είναι ότι θα προτιμούσα να καταφύγω στον αρχικό λατινικό όρο του Αλμπέρτι, τον homo universalis και να τον μεταφράσω κατευθείαν στα ελληνικά. Με άλλα λόγια, πιστεύω ότι πιο σωστή απόδοση του Renaissance man είναι ο οικουμενικός άνθρωπος.
Ο άνθρωπος της Αναγέννησης
Αυτό ήταν ένα από τα προβλήματα με τα οποία βρέθηκαν αντιμέτωποι οι δύο εμπνευστές της έκθεσης «Ο άνθρωπος της Αναγέννησης. Ο Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι και οι τέχνες στη Φλωρεντία μεταξύ λόγου και κάλλους» (L'uomo del Rinascimento. Leon Battista Alberti e le arti a Firenze tra ragione e bellezza) που παρουσιάζεται στο Palazzo Strozzi από τις 11 Μαρτίου (θα διαρκέσει ως τις 23 Ιουλίου 2006). H Cristina Acidini, έφορος του Εργαστηρίου σκληρών πετρωμάτων της Φλωρεντίας, και ο Gabriele Morolli, καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων της ίδιας πόλης, έπρεπε να χειριστούν μια ιδιότυπη περίπτωση: ο Αλμπέρτι μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος αρχιτέκτων της ιστορίας με μοντέρνους όρους, εκείνος που θέτει σε νέα βάση τη σχέση μεταξύ αρχιτέκτονα και έργου. Ο Αλμπέρτι δεν έχει έφεση «κατασκευαστή» όπως ο Μπρουνελέσκι. Είναι ο πρώτος δημιουργός του 15ου αιώνα που διακρίνει σαφώς τη φάση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού από εκείνη της υλοποίησης, ο πρώτος που αποδίδει στο αρχιτεκτονικό σχέδιο πρωτεύοντα και ανεξάρτητο ρόλο, ο πρώτος που διαχωρίζει τη θέση του αρχιτέκτονα-διανοούμενου και θεωρητικού από εκείνη του εκτελεστή του οικοδομήματος που παρίσταται στο εργοτάξιο, ο πρώτος που ενισχύει τον ρόλο του αρχιτέκτονα ως προς την παντοδυναμία του πρίγκιπα-παραγγελιοδότη. Ταυτόχρονα είναι ίσως ο πρώτος «αναγεννησιακός άνθρωπος», αντιπροσωπευτικό προϊόν ενός στόχου που έθεσε η κοινωνία του 15ου αιώνα: είναι δηλαδή ο πρώτος φορέας και εκφραστής ενός συνόλου ενδιαφερόντων, επιδόσεων και επιτευγμάτων, πριν ακόμα από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι ή τον Μιχαήλ Αγγελο.
Από άρθρο του 2006 στο Βήμα, εδώ:
Αυτό ήταν ένα από τα προβλήματα με τα οποία βρέθηκαν αντιμέτωποι οι δύο εμπνευστές της έκθεσης «Ο άνθρωπος της Αναγέννησης. Ο Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι και οι τέχνες στη Φλωρεντία μεταξύ λόγου και κάλλους» (L'uomo del Rinascimento. Leon Battista Alberti e le arti a Firenze tra ragione e bellezza) που παρουσιάζεται στο Palazzo Strozzi από τις 11 Μαρτίου (θα διαρκέσει ως τις 23 Ιουλίου 2006). H Cristina Acidini, έφορος του Εργαστηρίου σκληρών πετρωμάτων της Φλωρεντίας, και ο Gabriele Morolli, καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων της ίδιας πόλης, έπρεπε να χειριστούν μια ιδιότυπη περίπτωση: ο Αλμπέρτι μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος αρχιτέκτων της ιστορίας με μοντέρνους όρους, εκείνος που θέτει σε νέα βάση τη σχέση μεταξύ αρχιτέκτονα και έργου. Ο Αλμπέρτι δεν έχει έφεση «κατασκευαστή» όπως ο Μπρουνελέσκι. Είναι ο πρώτος δημιουργός του 15ου αιώνα που διακρίνει σαφώς τη φάση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού από εκείνη της υλοποίησης, ο πρώτος που αποδίδει στο αρχιτεκτονικό σχέδιο πρωτεύοντα και ανεξάρτητο ρόλο, ο πρώτος που διαχωρίζει τη θέση του αρχιτέκτονα-διανοούμενου και θεωρητικού από εκείνη του εκτελεστή του οικοδομήματος που παρίσταται στο εργοτάξιο, ο πρώτος που ενισχύει τον ρόλο του αρχιτέκτονα ως προς την παντοδυναμία του πρίγκιπα-παραγγελιοδότη. Ταυτόχρονα είναι ίσως ο πρώτος «αναγεννησιακός άνθρωπος», αντιπροσωπευτικό προϊόν ενός στόχου που έθεσε η κοινωνία του 15ου αιώνα: είναι δηλαδή ο πρώτος φορέας και εκφραστής ενός συνόλου ενδιαφερόντων, επιδόσεων και επιτευγμάτων, πριν ακόμα από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι ή τον Μιχαήλ Αγγελο.
Από άρθρο του 2006 στο Βήμα, εδώ:
Στο Διαδίκτυο δεν είναι λίγες οι αναφορές σε «αναγεννησιακούς ανθρώπους». Σε πολλές από αυτές τις αναφορές, έχω την εντύπωση ότι ο συντάκτης εννοεί ακριβώς «άνθρωπος της Αναγέννησης», με άλλα λόγια, άνθρωπος ανοιχτόμυαλος, ανοιχτός στον κόσμο και σε νέες ιδέες, άνθρωπος που αμφισβητεί κατεστημένες γνώσεις και πρακτικές, άνθρωπος που, με άλλα λόγια, ενσαρκώνει όλα τα ιδανικά που συνδέουμε με την έννοια της Αναγέννησης. Οι υπόλοιπες αναφορές συνήθως φωνάζουν από μακριά ότι είναι ένα προς ένα μεταφράσεις του αγγλικού Renaissance man.
Όμως, τι σημαίνει ακριβώς στα αγγλικά αυτός ο όρος;
Σύμφωνα με το OED, στο λήμμα Renaissance (special combinations) η έννοια του όρου είναι ακριβώς αυτή που περιέγραψα πιο πάνω (όμως δείτε προσεκτικά την ανεπαίσθητη μετακίνηση της χρήσης στις παραπομπές):
Renaissance man, one who exhibits the virtues of an idealized man of the Renaissance; also fig.
1906 W. H. WOODWARD Stud. Educ. Renaissance vii. 128 That the Frenchmen in their King's train should be profoundly impressed with the Renaissance man as they found him declared in Rodrigo Borgia, and his enigmatic son, in Ludovico Sforza or Ercole d'Este, is no cause for wonder.
1948 W. K. FERGUSON Renaissance in Hist. Thought iii. 128 The discontented rebels against the restrictions of contemporary bourgeois society took the lead in the idealization of the Renaissance man, combining the cult of genius with that of free, egoistic personality.
1970 E. PACE Saberlegs (1971) xiv. 132, I knew your father. A fine man. So many-sided. What I believe you would call a Renaissance man.
1977 Time 8 Aug. 32/3 At 50, Hood is the Renaissance man of sailing; he designed, cut the sails and outfitted Independence, the first man in history to control every aspect of a 12-tonner from drawing board to helm.
1906 W. H. WOODWARD Stud. Educ. Renaissance vii. 128 That the Frenchmen in their King's train should be profoundly impressed with the Renaissance man as they found him declared in Rodrigo Borgia, and his enigmatic son, in Ludovico Sforza or Ercole d'Este, is no cause for wonder.
1948 W. K. FERGUSON Renaissance in Hist. Thought iii. 128 The discontented rebels against the restrictions of contemporary bourgeois society took the lead in the idealization of the Renaissance man, combining the cult of genius with that of free, egoistic personality.
1970 E. PACE Saberlegs (1971) xiv. 132, I knew your father. A fine man. So many-sided. What I believe you would call a Renaissance man.
1977 Time 8 Aug. 32/3 At 50, Hood is the Renaissance man of sailing; he designed, cut the sails and outfitted Independence, the first man in history to control every aspect of a 12-tonner from drawing board to helm.
Η προσεκτική ματιά στα παραδείγματα του OED μας διευκολύνει να καταλάβουμε γιατί σήμερα, 35 χρόνια αργότερα από το τελευταίο παράθεμα στο Time, η γουίκη απλοποιεί με εντυπωσιακή λιτότητα:
Renaissance Man may refer to a Polymath, a person whose expertise spans a significant number of different subject areas
και παραπέμπει με σύνδεσμο κατευθείαν στο λήμμα polymath. Εκείνο το σχετικό άρθρο της γουίκη έχει το σύμβολο με τη σκούπα, χαρακτηριστικό ότι χρειάζεται κάποιο μερεμετάκι. Όπως και να έχει πάντως, εξηγεί:
A polymath (Greek: πολυμαθής, polymathēs, "having learned much") is a person whose expertise spans a significant number of different subject areas. In less formal terms, a polymath (or polymathic person) may simply be someone who is very knowledgeable. Most ancient scientists were polymaths by today's standards.
The terms Renaissance man and, less commonly, Homo Universalis (Latin for "universal man" or "man of the world") are related and used to describe a person who is well educated or who excels in a wide variety of subjects or fields. The idea developed in Renaissance Italy from the notion expressed by one of its most accomplished representatives, Leon Battista Alberti (1404–1472): that "a man can do all things if he will." It embodied the basic tenets of Renaissance humanism, which considered humans empowered, limitless in their capacities for development, and led to the notion that people should embrace all knowledge and develop their capacities as fully as possible. Thus the gifted people of the Renaissance sought to develop skills in all areas of knowledge, in physical development, in social accomplishments, and in the arts.
The terms Renaissance man and, less commonly, Homo Universalis (Latin for "universal man" or "man of the world") are related and used to describe a person who is well educated or who excels in a wide variety of subjects or fields. The idea developed in Renaissance Italy from the notion expressed by one of its most accomplished representatives, Leon Battista Alberti (1404–1472): that "a man can do all things if he will." It embodied the basic tenets of Renaissance humanism, which considered humans empowered, limitless in their capacities for development, and led to the notion that people should embrace all knowledge and develop their capacities as fully as possible. Thus the gifted people of the Renaissance sought to develop skills in all areas of knowledge, in physical development, in social accomplishments, and in the arts.
Και νάτος πάλι ο Αλμπέρτι από το άρθρο του Βήματος, για να κλείσει τον κύκλο. Τι ξεχωρίζει λοιπόν τον «αναγεννησιακό άνθρωπο» από απλώς έναν πολυμαθή; Τι από τα δύο ήταν ο μεγάλος φιλόσοφος Αριστοτέλης;
Ο βιτρουβιανός άνθρωπος του κατεξοχήν οικουμενικού ανθρώπου της Αναγέννησης Λεονάρντο ντα Βίντσι είναι μία από τις κλασικές εικόνες που εικονογραφούν παγκοσμίως την έννοια της Αναγέννησης.
Νομίζω ότι εδώ ακριβώς βρίσκεται η λυδία λίθος για να συνειδητοποιήσουμε ότι ο «αναγεννησιακός άνθρωπος» όπως τον όριζε ο Αλμπέρτι δεν είναι απλώς ο πολυμαθής, σε πολλούς τομείς ή στον ειδικό τομέα του, όπως δείχνει να πιστεύει ο συντάκτης του Time στα τσιτάτα του OED (Hood is the Renaissance man of sailing…). Δεν αρκεί καν να είναι μαζί πολυμαθής και πολύπλευρος, χρειάζεται να είναι και άλλα πράγματα· κτγμ, κυρίως να μην έχει καλές σχέσεις με την έννοια «αυθεντία».
Δεν είναι τυχαίο νομίζω που η γουίκη προσφέρει σχετικά δύο ξεχωριστές λίστες: μια με «αναγεννησιακούς ανθρώπους» και μία με σπουδαίους πολυμαθείς -ο Αριστοτέλης βρίσκεται μόνο στη δεύτερη. (Παρεμπιπτόντως, αξίζει να φυλλομετρήσετε στα γρήγορα τις δύο λίστες και να μετρήσετε πόσους από τους αναφερόμενους δεν γνωρίζατε.)
Καταλήγοντας, η προσωπική μου γνώμη για την απόδοση του όρου Renaissance man είναι ότι θα προτιμούσα να καταφύγω στον αρχικό λατινικό όρο του Αλμπέρτι, τον homo universalis και να τον μεταφράσω κατευθείαν στα ελληνικά. Με άλλα λόγια, πιστεύω ότι πιο σωστή απόδοση του Renaissance man είναι ο οικουμενικός άνθρωπος.
