Είχα γράψει παλιότερα σε φόρουμ που με φιλοξενούσε ως nickel και έχει την καλοσύνη να φιλοξενεί ακόμα σχεδόν 13.560 μηνύματά μου (άλλο αν το κάνει δίπλα στο χρηστώνυμο user7 με τον ψευδή ισχυρισμό ότι πρόκειται για 1.355 μηνύματα, πράγμα που δεν θα σταματήσω να καταγγέλλω) το παρακάτω απλό σημείωμα για το συνδετικό φωνήεν «ο». Επειδή δεν έχω χρόνο να το βελτιώσω, το αντιγράφω με ελάχιστες αλλαγές και προσθέτω κάποια από τα σχόλια του Dr Moshe, ο οποίος έχει αναλύσει τη συμπεριφορά τού συνδετικού –ο– εν συνθέσει στο βιβλίο του για την ετυμολογία. Ελπίζω να μπορέσω να προσθέσω στο νήμα κι άλλα στοιχεία, π.χ. από εδώ, τη μετάφραση τού κλασικού έργου τού Albert Debrunner, Griechische Wortbildungslehre στην ενότητα όπου περιγράφει τη λειτουργία του –ο– ως συνδετικού φωνήεντος.
Ο Dr Moshe έγραψε μεταξύ άλλων:
Όταν συνθέτουμε λέξεις, μια από τις αλλαγές που πρέπει να προσέξουμε σχετίζεται με το λεγόμενο «συνδετικό φωνήεν» («συνθετικό φωνήεν» στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη). Στο σημείο σύνδεσης του α΄ και του β΄ συνθετικού εμφανίζεται συνήθως ένα φωνήεν που προσθέτεται στο θέμα του α΄ συνθετικού ή σ’ ένα από τα θέματά του. Στις περισσότερες περιπτώσεις το φωνήεν αυτό είναι το «ο».
Προήλθε από το θέμα των επιθέτων και ουσιαστικών σε –ο, αλλά ήδη από τα αρχαία ελληνικά έγινε χαρακτηριστικό μόρφημα της σύνθεσης και μεταφέρθηκε και στις συνθετικές συνήθειες των δυτικών.
Το συνδετικό φωνήεν εμφανίζεται όταν το β΄ συνθετικό αρχίζει από σύμφωνο, ενώ ποικίλλει η εμφάνισή του όταν το β΄ συνθετικό αρχίζει από φωνήεν (π.χ. περισσότερα «αλληλοεκτίμηση» από «αλληλεκτίμηση», αλλά περισσότερα «αλληλεπίδραση» από «αλληλοεπίδραση»).
Παραδείγματα στα ελληνικά:
κάρτα + τηλέφωνο > καρτοτηλέφωνο (και όχι «καρτατηλέφωνο»)
θάλασσα + ταραχή > θαλασσοταραχή
τσίχλα + φούσκα > τσιχλόφουσκα
ροκφόρ + πίτα > ροκφορόπιτα
Αρκετές πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στη Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής, του Τριανταφυλλίδη (1941, ανατ. 2002), §336 κ.ε., και στη Γραμματική της Νέας Ελληνικής, του Κλαίρη και του Μπαμπινιώτη (2005), §92 κ.ε.
Όπως είπα παραπάνω, τη συνήθεια την κόλλησαν και οι δυτικοί. Έτσι, στο OED, δεν έχει λήμμα μόνο για το συνθετικό –meter αλλά και για το –ometer, όπου γράφει:
the element -meter, Gr. μέτρον measure, preceded by -o, belonging to the preceding element, or merely connective (see -o), in which form it usually appears in words from Greek, and hence in modern formations, as dampometer, gasometer, olfactometer, etc.
1856 Farmer's Mag. Jan. 63 The barometers, thermometers, saccharometers, and other ometers.
Ομοίως στο –ology και τα παράγωγά του:
We have eight or nine ologists of different sorts staying with us. Και, από το Hard Times του Ντίκενς: I hope you may now turn all your ological studies to good account.
Έτσι έχουμε:
sex + o + logy > sexology, σεξολογία (ομοίως: φιλμολογία, μαρξολόγος)
ampere + o + meter > amperometer, αμπερόμετρο
cell (του cellulose) + o + phane (του diaphane) > cellophane, σελοφάν
Marx + o + logist > Marxologist, μαρξολόγος
Islam + o + fascism > Islamofascism, ισλαμοφασισμός
parc + ο + mètre > parcomètre, παρκόμετρο (παρότι οι Γάλλοι προτιμούν να το λένε parcmètre)
Sax + o + phone > saxophone, σαξόφωνο
Ωστόσο, οι αγγλοσάξονες δεν το έχουν κανόνα να βάζουν το συνδετικό «ο» για λόγους ευφωνίας σε όλα τα σύνθετα ονόματα. Δεν έχουν πρόβλημα με πολλούς από τους συνδυασμούς δύο συμφώνων που για μας θα ήταν αδιανόητοι. Εκεί, στα ελληνικά, διαφοροποιούμαστε και επιμένουμε να χώνουμε το «ο». Τα παρακάτω έχουν όλα κύριο όνομα σαν πρώτο συνθετικό.
Machmeter, μαχόμετρο
wattmeter, βατόμετρο
voltmeter, βολτόμετρο
ohmmeter, ωμόμετρο
Και η απορία μου τώρα: γιατί λέμε σοσιαλδημοκρατία; Δεν θα έπρεπε να λέμε σοσιαλοδημοκρατία;
Ατόπημα και η «σοσιαλμανία» (για την οποία είχε κατηγορηθεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής) αντί για «σοσιαλομανία».
Προήλθε από το θέμα των επιθέτων και ουσιαστικών σε –ο, αλλά ήδη από τα αρχαία ελληνικά έγινε χαρακτηριστικό μόρφημα της σύνθεσης και μεταφέρθηκε και στις συνθετικές συνήθειες των δυτικών.
Το συνδετικό φωνήεν εμφανίζεται όταν το β΄ συνθετικό αρχίζει από σύμφωνο, ενώ ποικίλλει η εμφάνισή του όταν το β΄ συνθετικό αρχίζει από φωνήεν (π.χ. περισσότερα «αλληλοεκτίμηση» από «αλληλεκτίμηση», αλλά περισσότερα «αλληλεπίδραση» από «αλληλοεπίδραση»).
Παραδείγματα στα ελληνικά:
κάρτα + τηλέφωνο > καρτοτηλέφωνο (και όχι «καρτατηλέφωνο»)
θάλασσα + ταραχή > θαλασσοταραχή
τσίχλα + φούσκα > τσιχλόφουσκα
ροκφόρ + πίτα > ροκφορόπιτα
Αρκετές πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στη Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής, του Τριανταφυλλίδη (1941, ανατ. 2002), §336 κ.ε., και στη Γραμματική της Νέας Ελληνικής, του Κλαίρη και του Μπαμπινιώτη (2005), §92 κ.ε.
Όπως είπα παραπάνω, τη συνήθεια την κόλλησαν και οι δυτικοί. Έτσι, στο OED, δεν έχει λήμμα μόνο για το συνθετικό –meter αλλά και για το –ometer, όπου γράφει:
the element -meter, Gr. μέτρον measure, preceded by -o, belonging to the preceding element, or merely connective (see -o), in which form it usually appears in words from Greek, and hence in modern formations, as dampometer, gasometer, olfactometer, etc.
1856 Farmer's Mag. Jan. 63 The barometers, thermometers, saccharometers, and other ometers.
Ομοίως στο –ology και τα παράγωγά του:
We have eight or nine ologists of different sorts staying with us. Και, από το Hard Times του Ντίκενς: I hope you may now turn all your ological studies to good account.
Έτσι έχουμε:
sex + o + logy > sexology, σεξολογία (ομοίως: φιλμολογία, μαρξολόγος)
ampere + o + meter > amperometer, αμπερόμετρο
cell (του cellulose) + o + phane (του diaphane) > cellophane, σελοφάν
Marx + o + logist > Marxologist, μαρξολόγος
Islam + o + fascism > Islamofascism, ισλαμοφασισμός
parc + ο + mètre > parcomètre, παρκόμετρο (παρότι οι Γάλλοι προτιμούν να το λένε parcmètre)
Sax + o + phone > saxophone, σαξόφωνο
Ωστόσο, οι αγγλοσάξονες δεν το έχουν κανόνα να βάζουν το συνδετικό «ο» για λόγους ευφωνίας σε όλα τα σύνθετα ονόματα. Δεν έχουν πρόβλημα με πολλούς από τους συνδυασμούς δύο συμφώνων που για μας θα ήταν αδιανόητοι. Εκεί, στα ελληνικά, διαφοροποιούμαστε και επιμένουμε να χώνουμε το «ο». Τα παρακάτω έχουν όλα κύριο όνομα σαν πρώτο συνθετικό.
Machmeter, μαχόμετρο
wattmeter, βατόμετρο
voltmeter, βολτόμετρο
ohmmeter, ωμόμετρο
Και η απορία μου τώρα: γιατί λέμε σοσιαλδημοκρατία; Δεν θα έπρεπε να λέμε σοσιαλοδημοκρατία;
Ατόπημα και η «σοσιαλμανία» (για την οποία είχε κατηγορηθεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής) αντί για «σοσιαλομανία».
Ο Dr Moshe έγραψε μεταξύ άλλων:
Για το συνδετικό -ο- οι πρώτες σπουδαίες παρατηρήσεις διατυπώθηκαν από τους Νεογραμματικούς τον 19ο αιώνα (Brugmann, αλλά κυρίως από τον Debrunner), οι οποίοι αναφέρθηκαν στη λεγόμενη γέφυρα συνθέσεως (Kompositionsbrücke) στην Αρχαία Ελληνική.
Εν προκειμένω, οι λέξεις σοσιαλδημοκράτης, σοσιαλδημοκρατία αντλούν, νομίζω, την άμεση καταγωγή τους από τα Γερμανικά: Sozialdemokrat, Sozialdemokratie (το συνδετικό φωνήεν εκεί δεν είναι απαραίτητο, πβ. επίσης Sozialversicherung «κοινωνική ασφάλιση»). Στη γερμανική γλώσσα πρόκειται για υβριδικά σύνθετα με α΄ συστατικό μέρος από λατινική λέξη και, ως εκ τούτου, δεν μπορούν να κριθούν με βάση τις μορφολογικές αρχές τής Ελληνικής.
Προσθήκη:
Όταν πρόκειται για απόδοση ξένου όρου ή για μεταφραστικό δάνειο, η λέξη που πλάθουμε πρέπει να είναι σύμφωνη με τους κανόνες παραγωγής και συνθέσεως της Ελληνικής. Το συνδετικό –ο– ανήκει σε αυτούς τους κανόνες και δεν μπορούμε να το παραγράψουμε. Εντούτοις, όπως συχνά συμβαίνει στη γλώσσα, οι ξένες λέξεις ενίοτε μεταφέρονται στην Ελληνική προσαρμοσμένες ή μη στο κλιτικό της σύστημα. Οι λέξεις σοσιαλδημοκράτης, σοσιαλδημοκρατία προέκυψαν από μεταφορά (όχι απόδοση) ξένου όρου και αυτό εξηγεί τον μορφολογικό σχηματισμό τους.
Εν προκειμένω, οι λέξεις σοσιαλδημοκράτης, σοσιαλδημοκρατία αντλούν, νομίζω, την άμεση καταγωγή τους από τα Γερμανικά: Sozialdemokrat, Sozialdemokratie (το συνδετικό φωνήεν εκεί δεν είναι απαραίτητο, πβ. επίσης Sozialversicherung «κοινωνική ασφάλιση»). Στη γερμανική γλώσσα πρόκειται για υβριδικά σύνθετα με α΄ συστατικό μέρος από λατινική λέξη και, ως εκ τούτου, δεν μπορούν να κριθούν με βάση τις μορφολογικές αρχές τής Ελληνικής.
Προσθήκη:
Όταν πρόκειται για απόδοση ξένου όρου ή για μεταφραστικό δάνειο, η λέξη που πλάθουμε πρέπει να είναι σύμφωνη με τους κανόνες παραγωγής και συνθέσεως της Ελληνικής. Το συνδετικό –ο– ανήκει σε αυτούς τους κανόνες και δεν μπορούμε να το παραγράψουμε. Εντούτοις, όπως συχνά συμβαίνει στη γλώσσα, οι ξένες λέξεις ενίοτε μεταφέρονται στην Ελληνική προσαρμοσμένες ή μη στο κλιτικό της σύστημα. Οι λέξεις σοσιαλδημοκράτης, σοσιαλδημοκρατία προέκυψαν από μεταφορά (όχι απόδοση) ξένου όρου και αυτό εξηγεί τον μορφολογικό σχηματισμό τους.
