rogne
¥
http://sarajevomag.gr/entipa/teuhos_78/i78_p08_lexeon.html
η φάμπρικα των λέξεων
Η ιστορία μπορεί να ξεκινάει απ’ τις αρχές του 20ου αιώνα, εξελισσόμενη ωστόσο από ένα σημείο και ύστερα με απρόβλεπτο τρόπο. Αναφερόμαστε στην έμπνευση ορισμένων στρουκτουραλιστών ανθρωπολόγων (με πιο διάσημο τον Κλωντ Λεβι Στρως) να εννοήσουν τις κοινωνικές σχέσεις σαν γλωσσικά / επικοινωνιακά συστήματα. Στην ακμή της στρουκτουραλιστικής γλωσσολογίας, τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70, τα πάντα, όχι μόνο οι τυπικά λεκτικές (μέσω γραπτών κειμένων ή προφορικές) σχέσεις αλλά σχεδόν το σύνολο των ηθών και εθίμων διάφορων κοινωνιών, απ’ τα γαμήλια έθιμα ως τους μύθους και τις προκαταλήψεις, και απ’ μαγειρική ή την μόδα έως τον χόρο, μπορούσαν να “ερμηνευτούν σαν γλώσσες”.
Σχεδόν παράλληλα με την ερευνητική κυοφορία αυτής της ιδέας, πριν και κατά τη διάρκεια του Β παγκόσμιου πολέμου, ανασχεδιάστηκε με γλωσσικούς όρους (όρους “επικοινωνίας”) η σχέση μεταξύ “ανθρώπων και μηχανών”. Οι πρωτοπόροι της πληροφοριοποίησης (απ’ τον Turing ως τον Wiener) κατασκεύασαν την ιδέα της “πληροφορίας” κινούμενοι μέσα στις γενικές προδιαγραφές της “γλωσσοποίησης” (αν μας επιτρέπεται ο νεολογισμός) των πάντων, εννοώντας την πληροφορία σαν το ελάχιστο και μη κατατμήσιμο νόημα. Οι “γλώσσες μηχανής” (οι γλώσσες προγραμματισμού) δεν ονομάστηκαν τυχαία έτσι. Ακόμα και η θεωρία (και, στη συνέχεια, η ανακάλυψη) του dna είχε στις βασικές της αποσκευές αυτήν την ιδέα του καθολικού “παν-γλωσσισμού”, όχι μόνο των κοινωνικών αλλά και των βιολογικών σχέσεων και λειτουργιών. Εν τέλει στο υπό διαμόρφωση βιοπληροφορικό καπιταλιστικό μοντέλο υπάρχει μια ισχυρή διάσταση μηχανικής (ή μηχανιστικής) κατάκτησης του οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί “γλωσσικό” πεδίο.
Δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίος ο επίμονος προσανατολισμός προς την (ηλεκτρονική) μηχανοποίηση των γλωσσών, γραπτών και προφορικών. Εν μέρει αυτό προέρχεται απ’ το γεγονός ότι το υλικό της πληροφοροποίησης είναι σε ένα μέρος του εικονικό, και στο υπόλοιπο κειμενικό. Υπάρχει επιπλέον η φιλοδοξία της εντελώς μηχανοποιημένης επικοινωνίας ανθρώπων και μηχανών: το ιδανικό του ρομπότ που μιλάει, ακούει και καταλαβαίνει.
Τι σχέση έχουν αυτά με την μηχανοποίηση της μετάφρασης; Όσοι / όσες δεν είναι σχετικοί / ες επαγγελματικά με την μετάφραση - σαν - δουλειά, φαντάζονται εκείνη την παλιά, ποιητική διαδικασία της σωστής απόδοσης από γλώσσα σε γλώσσα ποιημάτων, λογοτεχνημάτων, φιλοσοφικών ή πολιτικών κειμένων. Σε κάθε περιπτώση πρόκειται για την μετάφραση - του - βιβλίου. Όμως στον κόσμο της παγκόσμιας (σχετικά) ελεύθερης διακίνησης εμπορευμάτων, υπηρεσιών και χρήματος οι λέξεις και τα νοήματα έχουν βρεθεί σε μια εντελώς διαφορετική θέση: είναι εμπορεύματα, είναι υπηρεσίες... Τα manual των συσκευών, οι οδηγίες χρήσης των φαρμάκων, οι ταμπέλες και οι ετικέτες των συσκευασιών, οι υπότιτλοι των ταινιών, τα τεχνικά κείμενα διεθνών κατασκευαστικών διαγωνισμών, οι ιατρικές δημοσιεύσεις, τα νομικά κείμενα, οι διαφημίσεις, οι πολιτικές αποφάσεις δι-εθνικών οργανισμών, οι γραφειοκρατικές ανταλλαγές μεταξύ κρατών, τα έγγραφα των μεταναστών, οι βιομηχανικές προδιαγραφές, οι εμπορικές νομοθεσίες, τα πολύγλωσσα sites, τα μεταπτυχιακά και τα διδακτορικά, αυτά και πολλά άλλα συγκροτούν ένα “επικοινωνιακό σώμα” που για να είναι λειτουργικό πρέπει να αλλάζει διαρκώς γλώσσες, πρέπει δηλαδή να μεταφράζεται. Πολύ μακριά απ’ την κυκλοφορία της λογοτεχνίας, της ποίησης, της φιλοσοφίας ή της κοινωνικής κριτικής, ο καπιταλισμός ζει και αναπνέει (και) γλωσσσικά. Και μαζί του ζει και αναπνέει ένας ιδιαίτερος τομέας της πληροφορικής που, μέσα στη γενική τάση μηχανοποίησης των ανθρώπινων σχέσεων και συν-εννοήσεων, ασχολείται ειδικά με τη μηχανοποίηση της μετάφρασης.
Μια καθηγήτρια του πανεπιστημίου Αθηνών, η Τιτίκα Δημητρούλια, περιγράφει εισαγωγικά κάπως έτσι αυτή την εξέλιξη, κοινοποιώντας σε φοιτητές υποψήφιους μεταφραστές (και μέσω αυτής εδώ της αναφοράς σε “άσχετους”) τα καινά δαιμόνια μιας καινούργιας βιομηχανίας:
Αυτό είναι μια μικρή μόνο δόση της σύγχρονης πραγματικότητας εκείνου που άλλοτε λεγόταν μετάφραση (ή διόρθωση ή επιμέλεια κειμένου) - και τώρα, με μια επικίνδυνα αφελή (αλλά και σκληρά επίκαιρη) αισιοδοξία ονομάζεται παροχή γλωσσικών υπηρεσιών. [...]
Η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Sarajevo, αλλά και εδώ (με την άδεια των συγγραφέων).
η φάμπρικα των λέξεων
Η ιστορία μπορεί να ξεκινάει απ’ τις αρχές του 20ου αιώνα, εξελισσόμενη ωστόσο από ένα σημείο και ύστερα με απρόβλεπτο τρόπο. Αναφερόμαστε στην έμπνευση ορισμένων στρουκτουραλιστών ανθρωπολόγων (με πιο διάσημο τον Κλωντ Λεβι Στρως) να εννοήσουν τις κοινωνικές σχέσεις σαν γλωσσικά / επικοινωνιακά συστήματα. Στην ακμή της στρουκτουραλιστικής γλωσσολογίας, τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70, τα πάντα, όχι μόνο οι τυπικά λεκτικές (μέσω γραπτών κειμένων ή προφορικές) σχέσεις αλλά σχεδόν το σύνολο των ηθών και εθίμων διάφορων κοινωνιών, απ’ τα γαμήλια έθιμα ως τους μύθους και τις προκαταλήψεις, και απ’ μαγειρική ή την μόδα έως τον χόρο, μπορούσαν να “ερμηνευτούν σαν γλώσσες”.
Σχεδόν παράλληλα με την ερευνητική κυοφορία αυτής της ιδέας, πριν και κατά τη διάρκεια του Β παγκόσμιου πολέμου, ανασχεδιάστηκε με γλωσσικούς όρους (όρους “επικοινωνίας”) η σχέση μεταξύ “ανθρώπων και μηχανών”. Οι πρωτοπόροι της πληροφοριοποίησης (απ’ τον Turing ως τον Wiener) κατασκεύασαν την ιδέα της “πληροφορίας” κινούμενοι μέσα στις γενικές προδιαγραφές της “γλωσσοποίησης” (αν μας επιτρέπεται ο νεολογισμός) των πάντων, εννοώντας την πληροφορία σαν το ελάχιστο και μη κατατμήσιμο νόημα. Οι “γλώσσες μηχανής” (οι γλώσσες προγραμματισμού) δεν ονομάστηκαν τυχαία έτσι. Ακόμα και η θεωρία (και, στη συνέχεια, η ανακάλυψη) του dna είχε στις βασικές της αποσκευές αυτήν την ιδέα του καθολικού “παν-γλωσσισμού”, όχι μόνο των κοινωνικών αλλά και των βιολογικών σχέσεων και λειτουργιών. Εν τέλει στο υπό διαμόρφωση βιοπληροφορικό καπιταλιστικό μοντέλο υπάρχει μια ισχυρή διάσταση μηχανικής (ή μηχανιστικής) κατάκτησης του οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί “γλωσσικό” πεδίο.
Δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίος ο επίμονος προσανατολισμός προς την (ηλεκτρονική) μηχανοποίηση των γλωσσών, γραπτών και προφορικών. Εν μέρει αυτό προέρχεται απ’ το γεγονός ότι το υλικό της πληροφοροποίησης είναι σε ένα μέρος του εικονικό, και στο υπόλοιπο κειμενικό. Υπάρχει επιπλέον η φιλοδοξία της εντελώς μηχανοποιημένης επικοινωνίας ανθρώπων και μηχανών: το ιδανικό του ρομπότ που μιλάει, ακούει και καταλαβαίνει.
Τι σχέση έχουν αυτά με την μηχανοποίηση της μετάφρασης; Όσοι / όσες δεν είναι σχετικοί / ες επαγγελματικά με την μετάφραση - σαν - δουλειά, φαντάζονται εκείνη την παλιά, ποιητική διαδικασία της σωστής απόδοσης από γλώσσα σε γλώσσα ποιημάτων, λογοτεχνημάτων, φιλοσοφικών ή πολιτικών κειμένων. Σε κάθε περιπτώση πρόκειται για την μετάφραση - του - βιβλίου. Όμως στον κόσμο της παγκόσμιας (σχετικά) ελεύθερης διακίνησης εμπορευμάτων, υπηρεσιών και χρήματος οι λέξεις και τα νοήματα έχουν βρεθεί σε μια εντελώς διαφορετική θέση: είναι εμπορεύματα, είναι υπηρεσίες... Τα manual των συσκευών, οι οδηγίες χρήσης των φαρμάκων, οι ταμπέλες και οι ετικέτες των συσκευασιών, οι υπότιτλοι των ταινιών, τα τεχνικά κείμενα διεθνών κατασκευαστικών διαγωνισμών, οι ιατρικές δημοσιεύσεις, τα νομικά κείμενα, οι διαφημίσεις, οι πολιτικές αποφάσεις δι-εθνικών οργανισμών, οι γραφειοκρατικές ανταλλαγές μεταξύ κρατών, τα έγγραφα των μεταναστών, οι βιομηχανικές προδιαγραφές, οι εμπορικές νομοθεσίες, τα πολύγλωσσα sites, τα μεταπτυχιακά και τα διδακτορικά, αυτά και πολλά άλλα συγκροτούν ένα “επικοινωνιακό σώμα” που για να είναι λειτουργικό πρέπει να αλλάζει διαρκώς γλώσσες, πρέπει δηλαδή να μεταφράζεται. Πολύ μακριά απ’ την κυκλοφορία της λογοτεχνίας, της ποίησης, της φιλοσοφίας ή της κοινωνικής κριτικής, ο καπιταλισμός ζει και αναπνέει (και) γλωσσσικά. Και μαζί του ζει και αναπνέει ένας ιδιαίτερος τομέας της πληροφορικής που, μέσα στη γενική τάση μηχανοποίησης των ανθρώπινων σχέσεων και συν-εννοήσεων, ασχολείται ειδικά με τη μηχανοποίηση της μετάφρασης.
Μια καθηγήτρια του πανεπιστημίου Αθηνών, η Τιτίκα Δημητρούλια, περιγράφει εισαγωγικά κάπως έτσι αυτή την εξέλιξη, κοινοποιώντας σε φοιτητές υποψήφιους μεταφραστές (και μέσω αυτής εδώ της αναφοράς σε “άσχετους”) τα καινά δαιμόνια μιας καινούργιας βιομηχανίας:
Αυτό είναι μια μικρή μόνο δόση της σύγχρονης πραγματικότητας εκείνου που άλλοτε λεγόταν μετάφραση (ή διόρθωση ή επιμέλεια κειμένου) - και τώρα, με μια επικίνδυνα αφελή (αλλά και σκληρά επίκαιρη) αισιοδοξία ονομάζεται παροχή γλωσσικών υπηρεσιών. [...]
Η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Sarajevo, αλλά και εδώ (με την άδεια των συγγραφέων).
